Szyszki chmielu (Humulus lupulus) – właściwości i zastosowanie lecznicze

Chmiel zwyczajny, znany przede wszystkim jako kluczowy składnik piwa, to również jedna z najcenniejszych roślin leczniczych o działaniu uspokajającym i nasennym. Jego żeńskie kwiatostany, zwane szyszkami, a w szczególności gruczoły wydzielnicze (lupulina), są bogatym źródłem związków, które skutecznie łagodzą napięcie nerwowe i ułatwiają zasypianie. W tym artykule, opierając się na danych naukowych, przyjrzymy się, jak działa chmiel i w jaki sposób bezpiecznie korzystać z jego właściwości.

WAŻNE:
Wszystkie treści, w tym teksty, grafiki, obrazy i inne materiały publikowane na tej witrynie internetowej, mają wyłącznie charakter informacyjny i edukacyjny, i nie mogą być traktowane jako porada medyczna, diagnoza ani zastępstwo za wizytę u lekarza, farmaceuty lub wykwalifikowanego specjalisty. Przed zastosowaniem jakiegokolwiek zioła lub terapii naturalnej zawsze skonsultuj się z lekarzem, zwłaszcza jeśli jesteś w ciąży, karmisz piersią, przyjmujesz leki lub cierpisz na przewlekłe schorzenia.

Surowiec leczniczy:
W fitoterapii wykorzystuje się szyszki chmielu (Lupuli flos/strobilus), czyli dojrzałe, żeńskie kwiatostany. Najcenniejszą częścią szyszek jest lupulina – żółty, lepki proszek zbierający się u ich nasady, który jest mieszaniną żywic i olejku eterycznego.

Kluczowe składniki aktywne:

• Żywice (kwasy goryczowe – humulon, lupulon): mają wielokierunkowe działanie. Działają uspokajająco, nasennie, silnie przeciwbakteryjnie, a jako substancje goryczkowe (amarum) pobudzają apetyt i wydzielanie soków trawiennych. Wykazują również właściwości przeciwzapalne i przeciwbólowe. Mechanizm ten polega m.in. na hamowaniu enzymu COX-2, podobnie do niektórych leków syntetycznych.
• Olejek eteryczny (m.in. humulen, mircen, farnezen): przyczynia się do działania sedatywnego (uspokajającego).
• Metylbutenol (2-metylo-3-buten-2-ol): lotny związek, który powstaje w trakcie przechowywania surowca. Jest uważany za główny składnik odpowiedzialny za efekt nasenny i uspokajający chmielu.
• Flawonoidy (ksantohumol, 8-prenylnaringenina):
  • Ksantohumol jest jednym z najsilniejszych antyoksydantów roślinnych. Działa przeciwzapalnie i chemoprewencyjnie.
  • 8-prenylnaringenina (8-PN) jest jednym z najpotężniejszych znanych fitoestrogenów, co ma kluczowe znaczenie dla wpływu chmielu na gospodarkę hormonalną. Flawonoidy te wzmacniają również ściany drobnych naczyń krwionośnych.

Zastosowanie szyszek chmielu poparte monografiami (EMA):

• Łagodzenie objawów napięcia nerwowego i stresu: to pierwsze z głównych, najlepiej udokumentowanych zastosowań. Chmiel jest uznanym środkiem stosowanym w stanach niepokoju, drażliwości i pobudzenia nerwowego.
• Ułatwianie zasypiania: drugie z głównych, najlepiej udokumentowanych zastosowań. Chmiel skutecznie skraca czas zasypiania i poprawia jakość snu, zwłaszcza w połączeniu z innymi ziołami, takimi jak waleriana.

Zastosowanie szyszek chmielu w medycynie ludowej poparte danymi klinicznymi:

• Działanie przeciwzapalne i przeciwbólowe: standaryzowane ekstrakty z chmielu w badaniach klinicznych wykazały skuteczność w łagodzeniu bólu i sztywności stawów w chorobie zwyrodnieniowej i reumatoidalnym zapaleniu stawów.
• Wspomaganie trawienia: jako środek goryczkowy, chmiel jest stosowany w braku apetytu i dolegliwościach dyspeptycznych, ma również właściwości żółciopędne, co jest pomocne w zaburzeniach wydzielania żółci.
• Łagodzenie objawów menopauzy (uderzenia gorąca): ze względu na działanie fitoestrogenowe.
• W stanach zapalnych skóry i trudno gojących się ranach: ekstrakty z chmielu są cennym składnikiem kosmetyków. Dzięki właściwościom przeciwbakteryjnym, przeciwgrzybiczym, przeciwzapalnym i regeneracyjnym, stosuje się je w preparatach do cery trądzikowej i łojotokowej.
• W celu wzmacniania włosów: płukanki z chmielu wzmacniają cebulki włosowe, ograniczają wypadanie włosów i nadają im blask.

Przeciwwskazania do stosowania:

• Alergia na chmiel.
• Choroby nowotworowe hormonozależne (np. rak piersi, rak endometrium) ze względu na silne działanie fitoestrogenowe – stosowanie jest przeciwwskazane.
• Nie zaleca się stosowania u dzieci i młodzieży poniżej 12. roku życia.
• Ze względu na działanie uspokajające, nie należy prowadzić pojazdów ani obsługiwać maszyn po spożyciu preparatów z chmielu.

Chmiel i fitoestrogeny – wpływ na zdrowie kobiet i mężczyzn

Zawartość 8-prenylnaringeniny sprawia, że chmiel jest jednym z najsilniej działających ziół hormonalnych.

• Wsparcie dla kobiet w okresie menopauzy: badania kliniczne potwierdziły, że ekstrakty z chmielu, standaryzowane na zawartość 8-PN, są wysoce skuteczne w redukcji uderzeń gorąca, nocnych potów i innych objawów menopauzy. Działanie to jest bezpośrednim wynikiem aktywności estrogenowej.
• Wpływ na mężczyzn i kontekst piwa: silne działanie fitoestrogenowe chmielu od dawna budziło pytania o jego wpływ na mężczyzn. Historycznie obserwowano u zbieraczek chmielu zaburzenia cyklu miesiączkowego, a u pracowników browarów spadek libido („choroba piwowarów”). Nadmierne i przewlekłe spożywanie dużych ilości fitoestrogenów teoretycznie może prowadzić do zaburzeń hormonalnych u mężczyzn, takich jak ginekomastia (przerost gruczołów piersiowych). Należy jednak podkreślić, że:
  • Ilość 8-PN w większości komercyjnych piw jest stosunkowo niska.
  • Ryzyko dotyczy przede wszystkim długotrwałego, nałogowego spożywania bardzo dużych ilości piwa, zwłaszcza gatunków mocno chmielonych. Umiarkowana konsumpcja nie stanowi zagrożenia hormonalnego dla zdrowego mężczyzny.
  • Umiarkowana konsumpcja piwa dla mężczyzny to nie więcej niż dwa małe piwa (ok. 2 x 330-350 ml) lub jedno duże piwo (ok. 500-600 ml) dziennie.
  • Ilość 8-PN w piwie: stężenie najsilniejszego fitoestrogenu, 8-prenylnaringeniny (8-PN), w większości komercyjnych piw typu lager jest stosunkowo niskie. Badania wskazują, że aby przyjąć dawkę 8-PN, która w badaniach klinicznych wywoływała efekty u kobiet w menopauzie (ok. 100-200 mikrogramów), mężczyzna musiałby wypić od kilku do nawet kilkunastu litrów zwykłego piwa dziennie.
  • Gatunki mocno chmielone: wyższe stężenia fitoestrogenów znajdują się w piwach rzemieślniczych, zwłaszcza w stylach IPA (India Pale Ale), które są chmielone znacznie obficiej. Jednak nawet w tym przypadku, aby osiągnąć dawki o znaczeniu farmakologicznym, konieczne byłoby spożycie kilku takich piw każdego dnia, przez długi czas.
  • Wpływ alkoholu: należy pamiętać, że negatywny wpływ samego alkoholu na zdrowie (wątroba, układ nerwowy, ryzyko nowotworów) przy nadmiernej konsumpcji jest znacznie większym i lepiej udokumentowanym zagrożeniem niż potencjalny wpływ fitoestrogenów.

Stosowanie w ciąży i podczas karmienia piersią:
Stosowanie jest przeciwwskazane ze względu na działanie hormonalne i brak wystarczających danych dotyczących bezpieczeństwa.

Dawkowanie:

• Do stosowania wewnętrznego (napar na sen):
  • Dorośli: 0,5 grama wysuszonych szyszek chmielu (ok. 1 łyżeczki) zalać 1 szklanką (ok. 200 ml) gorącej (ale nie wrzącej) wody. Parzyć pod przykryciem 10-15 minut. Pić 1-2 razy dziennie, ostatnią dawkę na około godzinę przed snem.
• Gotowe preparaty (tabletki, ekstrakty): Chmiel bardzo często występuje w połączeniu z kozłkiem lekarskim (walerianą) i melisą. Należy stosować zgodnie z zaleceniami producenta.

W naszym doświadczeniu:
Chmiel jest naszym faworytem dla pacjentów, którzy opisują swoje problemy ze snem jako „gonitwę myśli” i „wewnętrzne pobudzenie”, które uniemożliwia im wyciszenie się. Jego działanie jest bardziej „obezwładniające” niż delikatne działanie melisy. W praktyce, najlepsze efekty obserwujemy przy stosowaniu preparatów złożonych, gdzie synergiczne działanie chmielu, waleriany, melisy, lawendy i rumianku daje wyraźną i szybką poprawę jakości snu. Tradycyjna metoda wkładania woreczka z szyszkami chmielu pod poduszkę również ma sens – ulatniający się metylbutenol działa uspokajająco przez drogi oddechowe.

Źródła:

1. European Medicines Agency. (2014). Community herbal monograph on Humulus lupulus L., flos. EMA/HMPC/682202/2013.
2. Aghamiri, V., et al. (2016). The effect of Hop (Humulus lupulus L.) on early menopausal symptoms and hot flashes: A randomized placebo-controlled trial. Complementary therapies in clinical practice, 23, 130–135.
3. Karabín, M., et al. (2016). Biologically active compounds from hops and their anxiolytic and antidepressant effects. Journal of the American Society of Brewing Chemists, 74(4), 253-264.